The AI Act and a (sorely missing!) right to AI individualization; Why are we building Skynet?

Published in the European Law Blog, 16.07.2024

The industry has tricked us; Scientists and regulators have failed us. AI is developing not individually (as humans become individuals) but collectively. A huge collective hive to collect, store and process all of humanity’s information; a single entity (or a few, interoperability as an open issue today as their operation itself) to process all our questions, wishes and knowledge. The AI Act that has just been released ratifies, for the moment at least, this approach: EU’s ambitious attempt to regulate AI deals with it as if it was simply a phenomenon in need of better organisation, without granting any rights (or participation, thus a voice) to individuals. This is not only a missed opportunity but also a potentially risky approach; while we may not be building Skynet as such, we are accepting an industry-imposed shortcut that will ultimately hurt individual rights, if not individual development per se.

This mode of AI development has been a result of short-termism: an, immediate, need to get results quickly and to make a ‘fast buck’. Unlimited (and unregulated, save for the GDPR) access to whatever information is available for processing obviously speeds things up – and keeps costs down. Data-hungry AI models learn faster through access to as-large-as-possible repositories of information; then, improvements can be fed into next-generation AI models, that are even more data-hungry than their predecessors. The cycle can be virtuous or vicious, depending how you see it.

In 1984 iconic film The Terminator humans fought against Skynet, “an artificial neural network-based conscious group mind and artificial general superintelligence system”. Skynet was a single, collective intelligence (“group mind”) that quickly learned everything that humans knew and controlled all of the machines. Machines (including, Terminators) did not develop independently, but as units within a hive, answering to and controlled by a single, omnipresent and omnipotent entity – Skynet.

Isn’t this exactly what we are doing today? Are we not happy to let Siri, Alexa, ChatGPT (or whatever other AI entity the industry and scientists launch) process as a single entity, a single other-party with which each one of us interacts, all of our information through our daily queries and interactions with them? Are we not also happy to let them control, using that same information, all of our smart devices at home or at the workplace? Are we not, voluntarily, building Skynet?

But, I do not want to be talking to (everybody’s) Siri!

All our AI end-user software (or otherwise automated software assistants) is designed and operates as a single, global entity. I may be interacting with Siri on my iPhone (or Google Assistant, Alexa, Cortana etc.), asking it to carry out various tasks for me, but the same do millions of other people on the planet. In essence, Siri is a single entity interacting simultaneously with each one of us. It is learning from us and with us. Crucially, however, the improvement from the learning process goes to the one, global, Siri. In other words, each one of us is assisted individually through our interaction with Siri, but Siri develops and improves itself as a one and only entity, globally.

The same is the case today with any other AI-powered or AI-aspiring entity. ChatGPT answers any question or request that pops in one’s mind, however this interaction assists each one of us individually but develops ChatGPT itself globally, as a single entity. Google Maps drives us (more or less) safely home but at the same time it catalogues how all of us are able to move on the planet. Amazon offers us suggestions on books or items we may like to buy, and Spotify on music we may like to listen to, but at the same time their algorithms learn what humans need or how they appreciate art.

Basically, if one wanted to trace this development back, they would come across the moment that software transformed from a product to a service. In the beginning, before prevalence of the internet, software was a product: one bought it off-the-shelf, installed it on their computer and used it (subject to the occasional update) without having anything to do with the manufacturer. However, when each and every computer and computing device on the planet became interconnected, the software industry, on the pretence of automated updates and improved user experience, found an excellent way to increase its revenue: software became not a product but a service, payable in monthly instalments that apparently will never stop. Accordingly, in order to (lawfully) remain a service, software needed to remain constantly connected to its manufacturer/provider, feeding it at all times with details on our use and other preferences.

No user was ever asked about the “software-as-a-service” transformation (governments, particularly from tax-havens, happily obliged, offering tax residencies for such services against competitive taxation). Similarly, no user has been asked today whether they want to interact with (everybody’s) Siri. One AI-entity to interact with all of humanity is a fundamentally flawed assumption. Humans  act individually, each one at their own initiative, not as units within a hive. The tools they invent to assist them they use individually. Of course it is true that each one’s personal self-improvement when added up within our respective societies leads to overall progress, however, still, humanity’s progress is achieved individually, independently and in unknown and frequently surprising directions.

On the contrary, scientists and the industry are offering us today a single tool  (or, in any case, very few, interoperability among them still an open issue) to be used by each one of us in a recordable and processable (by that tool, not by us!) manner. This is unprecedented in humanity’s history. The only entity so far to, in its singularity, interact with each one of us separately, to be assumed omnipresent and omnipotent, is God.

The AI Act: A half-baked GDPR mimesis phenomenon

The biggest shortcoming of the recently published AI Act, and EU’s approach to AI overall, is that it deals with it only as a technology that needs, better, organisation. The EU tries to map and catalogue AI, and then to apply a risk-based approach to reduce its negative effects (while, hopefully, still allowing it to, lawfully, develop in regulatory sandboxes etc.). To this end the EU employs organisational and technical measures to deal with AI, complete with a bureaucratic mechanism to monitor and apply them in practice.

The similarity of this approach to the GDPR’s approach, or a GDPR-mimesis phenomenon, has already been identified. The problem is that, even under this overly protective and least-imaginative approach, the AI Act is only a half-baked GDPR mimesis example. This is because the AI Act fails to follow the GDPR’s fundamental policy option to include the users (data subjects) in its scope. On the contrary, the AI Act leaves users out.

The GDPR’s policy option to include the users may appear self-evident now, in 2024, however it is anything but. Back in the 1970s, when the first data protection laws were being drafted in Europe, the pendulum could have swinged towards any direction: legislators may well have chosen to deal with personal data processing as a technology only in need of better organisation, too. They could well have chosen to introduce only high-level principles on how controllers should process personal data. However, importantly, they did not. They found a way to include individuals, to grant them rights, to empower them. They did not leave personal data processing only to organisations and bureaucrats to manage.

This is something that the AI Act is sorely missing. Even combined with the AI Liability Directive, still it leaves users out of the AI scene. This is a huge omission: users need to be able to participate, to actively use and take advantage of AI, and to be afforded with the means to protect themselves from it, if needed.

In urgent need: A (people’s) right to AI individualisation

It is this need for users to participate in the AI scene that a right to AI individualisation would serve. A right to AI individualisation would allow users to use AI in the way each one sees fit, deliberately, unmonitored and unobserved by the AI manufacturer. The link with the provider, that today is always-on and feeds all of our innermost thoughts, wishes and ideas back to a collective hive, needs to be broken. In other words, we only need the technology, the algorithm alone, to train it and use it ourselves without anybody’s interference. This is not a matter simply of individualisation of the experience on the UX end, but, basically, on the backend.-The ‘connection with the server’, that has been forced upon us through the Software-as-a-Service transformation, needs to be severed and control, of its own, personalised AI, should be given back to the user. In other words,  We need to be afforded the right to move from (everybody’s) Siri to each one’s Maria, Tom, or R2-D2.

Arguably, the right to data protection serves this need already, granting us control over processing of our personal data by third parties. However, the right to data protection involves  the, known, nuances of, for example, various legal bases permitting the processing anyway or technical-feasibility limitations of rights afforded to individuals. After all, it is under this existing regulatory model, that remains in effect, that today’s model of AI development was allowed to take place anyway. A specific, explicitly spelled-out right to AI individualisation would address exactly that; closing existing loopholes that the industry was able to take advantage of, while placing users in the centre.

A host of other considerations would follow the introduction of such a right. Principles such as data portability (art. 20 of the GDPR), interoperability (art. 6 of EU Directive 2009/24/EC) or, even, a right to be forgotten (art. 17 of the GDPR) would have to be revisited. Basically, our whole perspective would be overturned: users would be transformed from passive recipients to active co-creators, and AI itself from a single-entity monolith to a billion individualised versions, same as the number of the users it serves.

As such, a right to AI individualisation would need to be embedded in systems’ design, similar to privacy by-design and by-default requirements. This is a trend increasingly noticeable in contemporary law-making: while digital technologies permeate our lives, legislators find that sometimes it is not enough to regulate the end-result, meaning human behaviour, but also the tools or methods that led to it, meaning software. Soon, software development and software systems’ architecture will have to pay close attention to (if not be dictated by) a large array of legal requirements, found in personal data protection, cybersecurity, online platforms and other fields of law. In essence, it would appear that, contrary to an older belief that code is law, at the end of the day (it is) law (that) makes code.

Είναι το software, η μουσική, τα βιβλία μας προϊόν ή υπηρεσία;

Δημοσιεύθηκε στο 2045.gr, 10.06.2024

Ολόκληρη η βιομηχανία σήμερα μετατρέπει τα προϊόντα της σε υπηρεσία. Από τη μουσική και τις ταινίες που ισχύει ήδη, μέχρι τα αυτοκίνητα -και ποιος ξέρει τι άλλο- στο μέλλον.

Αφορμή γι αυτό το κείμενο στάθηκε ένα άλλο, πιο νομικό, για την ανάγκη να αποκτήσουμε ένα δικαίωμα στην εξατομίκευση της Τεχνητής Νοημοσύνης (AI individualization) – πιο πολλά γι αυτό το θέμα σύντομα, όμως εδώ σχολιάζω κάτι διαφορετικό: μια τάση που ίσως για πάρα πολύ καιρό έχει μείνει ασχολίαστη, σε βαθμό που οι επόμενες γενιές θα την παίρνουν ως δεδομένο. Πρόκειται για την παροχή των πάντων, ακόμα και των πιο «υλικών» αγαθών, ως υπηρεσία. Με άλλα λόγια, για την «από-προϊοντοποίηση» των πάντων γύρω μας, κάτι που έκανε εφικτό η ψηφιακή τεχνολογία.

Η περίπτωση είναι απλή, αν κανείς (κάπως μεγαλύτερης ηλικίας…) την σκεφτεί έστω και για ένα λεπτό. Πριν λίγα χρόνια η μουσική μας «καθόταν» στο σαλόνι ή στο υπνοδωμάτιό μας, με την έννοια ότι η συλλογή μας από βινύλια ή CD ήταν αγορασμένη ως προϊόν, δική μας να την κάνουμε ό,τι θέλουμε για όσο χρόνο θέλουμε. Το ίδιο και οι ταινίες μας: είτε αγορασμένες (σε βιντεοκασέτα ή σε DVD) είτε νοικιασμένες για λίγες μέρες, σε κάθε περίπτωση πάντως σαν απτό, υλικό προϊόν. Ομοίως και με τα βιβλία μας: τα αγοράζαμε από το βιβλιοπωλείο σε χαρτί, δικά μας να τα διαβάσουμε, δανείσουμε ή σημειώσουμε πάνω τους όσο θέλουμε.

Τίποτα από αυτά δεν ισχύει σήμερα. Η μουσική μας και οι ταινίες μας δεν μας ανήκουν πια σαν προϊόντα, παρά μόνο πληρώνουμε συνδρομή πρόσβασης σε υπηρεσία διάθεσής τους online. Το ίδιο και με τα βιβλία: τα «αγοράζουμε» σε ψηφιακή μορφή από online βιβλιοπωλεία όμως είναι πολύ περιορισμένες οι χρήσεις σε αυτά που μας επιτρέπονται, και πολύ σπάνια μας ανήκουν πραγματικά για πάντα.

Με άλλα λόγια, το (πολιτιστικό) προϊόν έγινε πλέον (ψηφιακή) υπηρεσία.

Το software ως υπηρεσία

Αυτή είναι μια τάση που ξεκίνησε από το software. Όπως θυμούνται οι παλιότεροι, στην αρχή το software έφτανε σε εμάς σε κουτιά (αρχικά με δισκέτες, μετά με άλλα ψηφιακά μέσα) που «κάθονταν» σε καταστήματα. Κάθε (νόμιμος) χρήστης έμπαινε στο κατάστημα, τα κατέβαζε από το ράφι, τα πήγαινε στον χώρο του του και τα εγκαθιστούσε στον υπολογιστή του, δικά του για πάντα (έστω, για όσο καιρό ήταν συμβατά με το λειτουργικό σύστημα, το hardware κοκ.). Αυτό όμως άλλαξε, με ξαφνικό και βίαιο τρόπο, με το ίντερνετ: μόλις κάθε υπολογιστής μας συνδέθηκε online οι εταιρείες πληροφορικής βρήκαν έναν καταπληκτικό νέο τρόπο να αυξήσουν τα έσοδά τους, να βελτιστοποιήσουν τους φόρους τους και να εξασφαλίσουν την συνεχιζόμενη ύπαρξή τους για πάντα: το λογισμικό-ως-υπηρεσία / software-as-a-service (SaaS).

To SaaS είναι το καταπληκτικότερο business model όλων των εποχών για τη βιομηχανία πληροφορικής και ταυτόχρονα ένα ανεπανόρθωτο πλήγμα τόσο για τον χρήστη όσο και για τις κυβερνήσεις/κράτη. Με μια απλή κίνηση οι εταιρείες πληροφορικής αφαίρεσαν από τον χρήστη έλεγχο τόσο του λογισμικού του (που πλέον ελέγχεται online, από τις ίδιες) όσο και του υπολογιστή του (που παραμένει μόνιμα συνδεδεμένος με αυτές) αλλά και των χρημάτων του, αφού εκεί που κάποτε πλήρωνε ένα ποσό για απεριόριστη χρήση τώρα πληρώνει συνδρομή με τον μήνα.

Ταυτόχρονα το SaaS αφαίρεσε από τις κυβερνήσεις των κρατών φορολογικά έσοδα εκατομμυρίων: αφού το software έγινε υπηρεσία, μπορεί να παρέχεται (θεωρητικά!) εξ αποστάσεως. Με άλλα λόγια, εκεί που για κάθε Windows και Office που πουλούσε σε Έλληνες χρήστες από ελληνικό κατάστημα η Microsoft πλήρωνε στο ελληνικό κράτος φόρο, τώρα δεν πληρώνει ούτε ένα ευρώ, αφού η τιμολόγηση της υπηρεσίας γίνεται από την Ιρλανδία – όπως ακριβώς συμβαίνει με όλες, μα όλες, τις εταιρείες πληροφορικής σήμερα. Τα μαθηματικά της απώλειας εισοδήματος για κάθε μια χώρα του πλανήτη (και συνεπώς, για τους πολίτες τους, αφού οι φόροι θα επέστρεφαν σε αυτούς σε κρατική υπηρεσία) είναι εύκολο να γίνουν από καθέναν.

Η παραπάνω αλλαγή, παρότι βίαιη, ήταν, όπως είδαμε, σταδιακή: στην αρχή το λογισμικό έγινε υπηρεσία, όταν το ίντερνετ σύνδεσε μεταξύ τους όλους τους υπολογιστές του πλανήτη. Στη συνέχεια αυτό έγινε με τη μουσική, όταν το internet bandwidth το επέτρεψε και η μουσική βιομηχανία (εκούσα άκουσα) το ανέχτηκε. Πριν λίγα χρόνια αυτό συνεχίστηκε με τις ταινίες, επίσης όταν το internet bandwidth αυξήθηκε κι άλλο και η αντίστοιχη βιομηχανία υπέκυψε. Τώρα, σιγά-σιγά συμβαίνει με τα βιβλία. Φαντάζομαι ότι επόμενος στόχος θα είναι ο Τύπος.

Γιατί ανεχτήκαμε αυτή την κατάσταση; Πιθανότατα επειδή κανείς δεν ασχολήθηκε – αν δεν μας βόλεψε κιόλας. Ο μέσος άνθρωπος είδε ξαφνικά ότι από τα 100-200 βινύλια ή CD που είχε στο σπίτι του ξαφνικά, με μηνιαίο κόστος αγοράς ενός μόνο CD, απέκτησε πρόσβαση σε ολόκληρη τη μουσική βιβλιοθήκη του κόσμου. Το ίδιο και με τις ταινίες. Γιατί, επομένως, να παραπονεθεί;

Οι κυβερνήσεις, από τη μεριά τους, υποθέτω ότι πείστηκαν ότι αυτός είναι ο μόνος τρόπος αποτελεσματικής καταπολέμησης της πειρατείας (λογισμικού, μουσικής, ταινιών κοκ.) – ενδεχομένως, πήραν και μερικές δωρεάν άδειες χρήσης για το Δημόσιό τους σε αντάλλαγμα (το ψηφιακό αντίστοιχο με τις «χάντρες και τα καθρεφτάκια» που έδιναν οι αποικιοκράτες στους ιθαγενείς).

Φυσικά, η τάση αυτή δεν περιορίζεται στα πολιτισμικά προϊόντα. Ολόκληρη η βιομηχανία σήμερα προσπαθεί να μας πείσει ότι τα προϊόντα της (κλιματιστικά, καφετιέρες, αυτοκίνητα, τηλεοράσεις κλπ.) δεν είναι προϊόντα αλλά end-points σε υπηρεσία – δικαιολογώντας, φυσικά, μηνιαίες συνδρομές και μια μόνιμη, πλέον, σχέση με τον κατασκευαστή. Κάπως έτσι, άλλωστε, εξηγείται (με την έννοια ότι κάποιος πληρώνει για τη συνεχιζόμενη ανάπτυξή του) και το IoT (internet of things).

Απώλεια ιδιοκτησίας

Η παραπάνω όμως «συμφωνία» μεταξύ μέσου χρήστη και βιομηχανίας πληροφορικής είχε μια παγίδα – ή, έστω, ένα αντάλλαγμα που δεν πολύ-εξηγήθηκε, νομίζω: την απώλεια του ελέγχου, της ιδιοκτησίας. (Η «συμφωνία» με τις κυβερνήσεις είναι ανεξήγητη για τους πολίτες τους ούτως ή άλλως.)  Δηλαδή, ναι μεν έχουμε πρόσβαση με, αντικειμενικά χαμηλή τιμή για όσα προσφέρει, σε όλη τη μουσική βιβλιοθήκη που υπάρχει ή σε περισσότερες ταινίες που θα μπορούσαμε ποτέ να δούμε, όμως αυτό είναι το μόνο που έχουμε: πρόσβαση. Αν ποτέ σταματήσουμε να πληρώνουμε τότε δεν θα έχουμε απολύτως τίποτα: ούτε ένα τραγούδι, ούτε ένα μουσικό κομμάτι, ούτε μια ταινία δικά μας.

Αυτή ακριβώς είναι η βασική διαφορά μεταξύ υπηρεσίας και προϊόντος. Η υπηρεσία είναι παροδική (ή, έστω, ενσωματώνεται και πάμε παρακάτω) ενώ το προϊόν, θεωρητικά, μόνιμο. Επίσης, η υπηρεσία ελέγχεται από εκείνον που την παρέχει, ενώ το προϊόν από εκείνον που το αγοράζει. Τέλος, το προϊόν είναι κάτι απτό, κάτι που παραδοσιακοί μηχανισμοί όπως το Κράτος καταλαβαίνουν και μεταχειρίζονται αντίστοιχα, ενώ η υπηρεσία κάτι άυλο, που συχνά ούτε καν μπορεί να περιγραφεί με απλό τρόπο.

Επομένως, τι είναι το λογισμικό μας, η μουσική μας και τα βιβλία μας; Προϊόντα που αγοράσαμε ή υπηρεσίες που μας παρέχονται κάθε μήνα; Αυτό εδώ το κείμενο απλά επισημαίνει την αλλαγή: από προϊόντα που ήταν στην αρχή έγιναν όλα, ψηφιακή, υπηρεσία μέσα σε λίγα χρόνια. Γι αυτή την αλλαγή κανείς μας δεν ρωτήθηκε και, κυρίως, σε κανέναν μας δεν προσφέρθηκε εναλλακτική. Είναι αυτό ακριβώς που πρέπει να αλλάξει: ακόμα και αν κάποιοι από εμάς απεχθάνονται την παραδοσιακή έννοια της ιδιοκτησίας, δηλαδή του απόλυτου ελέγχου πάνω σε κάτι, και πάλι σε καθέναν μας θα έπρεπε να δίνεται η επιλογή: αφού η βιομηχανία πληροφορικής μας απέδειξε ότι κάθε προϊόν μπορεί να γίνει και υπηρεσία τότε θα πρέπει να ισχύσει και το αντίστροφο κάθε δηλαδή υπηρεσία να μπορεί να γίνει προϊόν.

Μετάφραση: Το μέλλον της κεντροδεξιάς στην Ευρώπη και τα «7 D»

Το μέλλον της κεντροδεξιάς στην Ευρώπη και τα «7 D»

Με μεγάλη χαρά μοιράζομαι μαζί σας μετάφρασή μου ενός σημαντικού (κατά τη γνώμη μου!) άρθρου του Klaus Welle για το μέλλον της Κεντροδεξιάς στην Ευρώπη, που φιλοξενείται στο τρέχον τεύχος της Athens Review of Books .

Στο κείμενό του ο συγγραφέας, από τη μοναδική θέση που του έδωσαν οι σημαντικές θέσεις που κατείχε για περισσότερα από 30 χρόνια στο ΕΛΚ και στο Ευρωκοινοβούλιο, κάνει μια (ενημερωτική!) αναδρομή και μιλά για τις προκλήσεις του μέλλοντος.

Το κείμενό του θεώρησαν και άλλοι σημαντικό – πρωτο-δημοσιεύτηκε στη Γαλλία (στα γαλικά), μεταφράστηκε στις Βρυξέλλες (στα αγγλικά), και τώρα κυκλοφορεί και στην Ελλάδα – με ευχαριστίες στον εκδότη της ARB που δέχτηκε να το φιλοξενήσει.

Εισαγωγή

Ακολουθεί τη λογική το κομματικό-πολιτικό οικοδόμημα της κεντροδεξιάς και της δεξιάς στην Ευρώπη; Και, αν η απάντηση είναι θετική, πώς θα μπορούσε να περιγραφεί με μεγαλύτερη ακρίβεια; Ποια είναι τα ιδεολογικά σύνορα μεταξύ των πολιτικών οικογενειών που δεν μπορεί να διαπεραστούν;Προφανώς, υπάρχουν περισσότερες οπτικές γωνίες υπό τις οποίες μπορεί ν’ απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα. Η δική μου είναι εκείνη ενός επαγγελματία που διαχειρίστηκε, ή τουλάχιστον παρακολούθησε από κοντά, αυτά τα ζητήματα για περισσότερα από 30 χρόνια: ως πρόεδρος της οργάνωσης-ομπρέλας των Ευρωπαίων Νέων Χριστιανοδημοκρατών και Συντηρητικών στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ως γενικός γραμματέας του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος (ΕΛΚ), ως γενικός γραμματέας της κοινοβουλευτικής του ομάδας στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και στη συνέχεια για περισσότερο από μια δεκαετία ως γενικός γραμματέας του ίδιου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1990 το κύριο καθήκον μου ως γενικού γραμματέα του ΕΛΚ ήταν να καθιερώσω το κόμμα για πρώτη φορά με άμεσες εκλογές ως την ηγετική δύναμη στην Ευρώπη. Μέσω μιας πολιτικής «συγχωνεύσεων και εξαγορών», ο στόχος αυτός επιτεύχθηκε στις ευρωεκλογές του 1999 και έθεσε τα θεμέλια για την κυρίαρχη θέση του ΕΛΚ στην ΕΕ για το επόμενο τέταρτο του αιώνα. Αυτό αποτέλεσε απαραίτητη προϋπόθεση για τις διαδοχικές προεδρίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής από τους Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο, Ζαν-Κλωντ Γιούνκερ και Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν.Πολιτικά κόμματα προσχώρησαν στο ΕΛΚ με βάση το πολιτικό του πρόγραμμα, όπως αυτό υιοθετήθηκε στην Αθήνα το 1992.[1] Προήλθαν τόσο από τη φιλελεύθερη όσο και από τη συντηρητική πλευρά του πολιτικού φάσματος και τις αντίστοιχες Ευρωπαϊκές πολιτικές οργανώσεις τους.Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Πορτογαλίας (Partido Social Democrata) καθώς και η Συμμαχία Νέων Δημοκρατών (Fiatal Demokraták Szövetsége) από την Ουγγαρία εγκατέλειψαν τη Φιλελεύθερη Διεθνή (Liberal International) και το ευρωπαϊκό της τμήμα και μεταπήδησαν στο ΕΛΚ. Οι Σκανδιναβοί συντηρητικοί και η Γαλλική Συσπείρωση για τη Δημοκρατία (Rassemblement pour la République) συνεργάζονταν επί μακρόν στην Ευρωπαϊκή Δημοκρατική Ένωση (European Democrat Union) πριν ενσωματωθούν πλήρως στο ΕΛΚ και η Ένωση αυτή διαλυθεί. Εξίσου, η Forza Italia έγινε επίσης δεκτή σε αυτό το διευρυμένο ΕΛΚ.Έτσι, το ΕΛΚ διακλαδώθηκε προς δύο κατευθύνσεις ταυτόχρονα και απορρόφησε τμήματα τόσο της φιλελεύθερης όσο και της συντηρητικής οικογένειας στην Ευρώπη. Τελικά, η ανάπτυξη του κόμματος ακολούθησε το μοντέλο της γερμανικής Χριστιανοδημοκρατίας, η οποία διαμορφώθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ως ένωση Καθολικών και Προτεσταντών και επομένως όφειλε να ενσωματώσει τόσο την Καθολική Χριστιανο-Κοινωνική (Catholic Christian-Social) όσο και την Προτεσταντική συντηρητική και φιλελεύθερη παράδοση.Αυτή η διακλάδωση σηματοδότησε επίσης και το τέλος του νομιναλισμού. Δεν αρκούσε πλέον να περιλαμβάνεται στο όνομα ενός κόμματος η λέξη Χριστιανικό ή Καθολικό για να εγκριθεί η αίτησή του. Κατά συνέπεια, κάποια υποψήφια κόμματα από την Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη που αυτοχαρακτηρίζονταν ως Χριστιανικά ή Καθολικά, όπως η Πολωνική Χριστιανική Εθνική Ένωση (Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe), απορρίφθηκαν λόγω της εχθρικής στάσης τους προς την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.Αυτή η αλλαγή ήταν εκ των πραγμάτων αναγκαστική. Η νομοπαραγωγική διαδικασία στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο απαιτεί τη διαμόρφωση κοινών θέσεων, ιδίως όσον αφορά την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.

Πώς λειτούργησαν τα πράγματα στην πράξη;
Όλοι οι νέοι εταίροι ενσωματώθηκαν καλά σε σχέση με το κοινοβουλευτικό έργο. Ο Φιλελευθερισμός, η Χριστιανοδημοκρατία και ο Συντηρητισμός δεν δημιούργησαν αξεπέραστες διαχωριστικές γραμμές στην καθημερινή πρακτική, αλλά αποτέλεσαν χρήσιμα συμπληρώματα στο διευρυμένο ΕΛΚ. Η Forza Italia έγινε μάλιστα η πιο συνεπής αντιπροσωπία του ΕΛΚ στις ψηφοφορίες. Η στρατηγική της διεύρυνσης δικαιώθηκε, όμως το ζήτημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης τελικά αποδείχθηκε ότι ήταν πράγματι μια σκληρή διαχωριστική γραμμή.Οι εθνικές ηγεσίες τόσο των Βρετανών Συντηρητικών όσο και του ουγγρικού Fidesz στράφηκαν με αυξανόμενη ένταση κατά της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Αντικειμενικά, ήταν περισσότερο εχθρικές παρά επιφυλακτικές. Οι Βρετανοί Συντηρητικοί αποχώρησαν από την κοινοβουλευτική ομάδα το 2009, κάνοντας μια εθνικιστική στροφή-προοίμιο της αποχώρησης της χώρας από την ΕΕ μετά το δημοψήφισμα του 2016. Η εκστρατεία μίσους του Βίκτορ Όρμπαν κατά του Ζαν-Κλωντ Γιούνκερ και η σύναψη σχέσεων με τον Βλαντίμιρ Πούτιν και τη Μαρίν Λεπέν έκαναν αδύνατη τη συνέχιση της σχέσης του Fidesz με το ΕΛΚ. Η υπονόμευση από τον Όρμπαν των δημοκρατικών θεσμών στο εσωτερικό της ίδιας της Ουγγαρίας ολοκλήρωσε την εικόνα.Η πραγματική διαχωριστική γραμμή, επομένως, δεν είναι ο Συντηρητισμός, ο Φιλελευθερισμός ή η Χριστιανοδημοκρατία, αλλά η Ευρωπαϊκή ή η εθνικιστική θεώρηση.

Η διαίρεση του εθνικιστικού χώρου
Εντός του εθνικιστικού αυτού χώρου πραγματική διαχωριστική γραμμή αποτέλεσε, στις εξωτερικές σχέσεις, η υιοθέτηση φιλοαμερικανικών ή φιλοπουτινικών θέσεων, και, στο εσωτερικό (σε μεγάλο βαθμό συνδεδεμένη με αυτές) η εποικοδομητική σχέση με την ΕΕ ή η συστηματική εναντίωση σε αυτήν. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία δύο ξεχωριστών πολιτικών ομάδων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.Η ακροδεξιά μέσα σε αυτόν τον εθνικιστικό χώρο μπορεί επομένως να χαρακτηριστεί ως αντιπολίτευση με δύο πόλους: υπονομεύει τόσο την διατλαντική εταιρική σχέση όσο και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Η πολιτική τάξη που εγκαθιδρύθηκε μετά το 1945, με βασικά συστατικά στοιχεία τη δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, το κράτος δικαίου, την ελευθερία του Τύπου, τον πλουραλισμό, τη διατλαντική συμμαχία και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, έχει αποδείξει και με το παραπάνω την αξία της. Μετά από περισσότερα από 70 χρόνια, η αμφισβήτησή της δεν μπορεί πλέον να χαρακτηριστεί Συντηρητισμός. Αν η ακροδεξιά εγείρει οποιαδήποτε αξίωση Συντηρητισμού, αυτό μπορεί να γίνει μόνο με την έννοια της προ του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου κατάστασης. Δηλαδή, ο Συντηρητισμός ως αυταρχισμός και ανελευθερία.Πρόκειται για έναν εθνικισμό που υπόσχεται προστασία μέσω της εσωστρέφειας και που είναι ελκυστικός σε όσους μένουν πίσω. Με αυτόν τον τρόπο ο Ντόναλντ Τραμπ κέρδισε την πλειοψηφία την πρώτη φορά, απευθυνόμενος στους εργάτες άνθρακα και χάλυβα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Μαρίν Λεπέν εκλέγεται στην πρώην κομμουνιστική καρδιά της βόρειας Γαλλίας των ανθρακωρυχείων. Και με αυτόν τον τρόπο ο Μπόρις Τζόνσον έσπασε το «κόκκινο τείχος» των πρώην εκλογικών περιφερειών των Εργατικών στη βιομηχανοποιημένη βόρεια Αγγλία. Πρόκειται για θέμα κοινωνικού εθνικισμού.

Είναι δυνατή η αλλαγή;
Μετά τη ρωσική επίθεση κατά της Ουκρανίας, αυτή η διαίρεση στον εθνικιστικό χώρο μπορεί να ξεπεραστεί και να προκύψει ένα μεγαλύτερο μπλοκ. Ο πουτινισμός δεν αποτελεί πλέον βιώσιμη επιλογή στην πολιτισμένη Ευρώπη.Όμως, εξίσου, οι ανάγκες κατά την άσκηση εξουσίας μπορούν να οδηγήσουν σε μετριοπάθεια και εκπαίδευση και σε μια πιο δεκτική στάση απέναντι στην Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Προς τα εκεί φαίνεται να κατευθύνονται τα ηγετικά κόμματα τόσο της τσεχικής όσο και της νέας ιταλικής κυβέρνησης. Τριάντα χρόνια μετά την κατάρρευση του Χριστιανοδημοκρατικού Κόμματος (Democrazia Cristiana), το ιταλικό πολιτικό τοπίο βρίσκεται ακόμη σε πλήρη μετάβαση με αδιευκρίνιστη έκβαση. Πολιτικά κόμματα έχουν μετακινηθεί προς την εθνικιστική δεξιά, όπως εξηγήθηκε παραπάνω. Όμως και η αντίθετη κατεύθυνση είναι εξίσου πιθανή, έχει ήδη συμβεί στο παρελθόν και παραμένει ένα ενδεχόμενο για το μέλλον. Η επιτυχής μετατροπή της Λαϊκής Συμμαχίας (Alianza Popular) στην μετα-Φράνκο εποχή στο μετριοπαθές και φιλοευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα (Partido Popular) είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ο Χοσέ Μαρία Αθνάρ αναδιάρθρωσε τον ισπανικό πολιτικό χώρο, ενώνοντας το Συντηρητικό του κόμμα με μικρότερους Χριστιανοδημοκρατικούς και Φιλελεύθερους σχηματισμούς. Η πλήρης υιοθέτηση της πολιτικής τάξης μετά το 1945, συμπεριλαμβανομένης της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, είναι η απαραίτητη προϋπόθεση. Η σταθερότητα του πολιτικού συστήματος της ΕΕ εξαρτάται από την αυτοδιόρθωση των πιο ριζοσπαστικών πολιτικών κομμάτων, τόσο της Αριστεράς όσο και της Δεξιάς, προς το κέντρο, και συνεπώς αυτές οι κινήσεις θα πρέπει να ενθαρρύνονται και να χαιρετίζονται. Ο Συνασπισμός Ριζοσπαστικής Αριστεράς – Προοδευτική Συμμαχία (ΣΥΡΙΖΑ) στην Ελλάδα, ο οποίος προέρχεται από την άκρα αριστερά, το έκανε αυτό κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, αποδεχόμενος την ανάγκη να διεξαχθούν οι απαραίτητες μεταρρυθμίσεις για να μπορέσει η Ελλάδα να παραμείνει στην ευρωζώνη. Το ίδιο θα πρέπει να κάνει και το Sinn Féin, αν θέλει ποτέ να κυβερνήσει την Ιρλανδία. Στην πράξη, ο μετασχηματισμός σε εποικοδομητικό εταίρο προσφέρει επίσης τη δυνατότητα να αντιμετωπιστούν επίκαιρα ζητήματα με μεγαλύτερη επιτυχία. Η σημασία των εξωτερικών συνόρων της Ένωσης και η προστασία τους, τα όρια στη μετανάστευση ή η έλλειψη δημόσιων υπηρεσιών σε αγροτικές περιοχές είναι μόνο μερικά από αυτά.

Γιατί είναι τόσο σημαντική η αποδοχή της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης;
Η ευρωπαϊκή ήπειρος σήμερα δομείται από δύο και μόνο δύο αρχές: την αυτοκρατορία στην Ανατολή, ως έκφραση των ρωσικών αυτοκρατορικών και αποικιοκρατικών βλέψεων, και την ΕΕ, ως Ένωση πολιτών και κρατών στο Κέντρο και τη Δύση, που παρέχει καταφύγιο και προστασία και μια σχέση βασισμένη στο κράτος δικαίου. Δεν είναι επομένως περίεργο που κράτη όπως η Ουκρανία ή η Μολδαβία επιθυμούν απεγνωσμένα να ενταχθούν στην ΕΕ ως «ασφαλή λιμένα». Ακόμη και τα κράτη που δεν θέλησαν ποτέ ή δεν θέλουν πλέον να γίνουν Μέλη, εξακολουθούν να αισθάνονται την ανάγκη να συνάψουν στενές συμβατικές σχέσεις με την ΕΕ. Η αυτοκρατορία δεν αποτελεί ελκυστική επιλογή για τους γείτονες της Ρωσίας, επειδή κατ’ ανάγκην συνδέεται με τη βία και την υποταγή. Η έννοια της αυτοκρατορίας είναι μια προσπάθεια επαναφοράς των κανόνων του 19ου αιώνα της ηπείρου μας στον 21ο αιώνα. Για όλες τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, η ΕΕ είναι, με μια πολύ άμεση έννοια, ο διασώστης του κράτους-έθνους και η προϋπόθεση για την επιβίωσή του. Πέραν όμως αυτού, η ΕΕ παρέχει και στα 27 Κράτη-Μέλη της μηχανισμούς για την ειρηνική επίλυση συγκρούσεων και λειτουργικότητες που δεν μπορούν να εξασφαλίσουν μόνα τους. Η ΕΕ αποτελεί το απαραίτητο συμπλήρωμα του κράτους-έθνους, επιτρέποντάς του να ευδοκιμήσει και να ευημερήσει, όπως ακόμη και οι Βρετανοί άρχισαν να συνειδητοποιούν με καθυστέρηση. Μαζί μπορούμε να υπερασπιστούμε τα συμφέροντά μας σε έναν κόσμο που γίνεται και πάλι όλο και πιο επικίνδυνος. Η ΕΕ είναι το καθημερινό μας modus vivendi και operandi.

Μπορεί η ΕΕ να προστατεύσει;
Αν οι λαϊκιστικές πολιτικές δυνάμεις περιγράφονται ορθότερα ως κοινωνικοί εθνικιστές οι οποίοι ανταποκρίνονται στα αιτήματα προστασίας μέσω της εσωστρέφειας, τίθεται το ερώτημα αν η ΕΕ μπορεί εξίσου να παρέχει προστασία, όμως εντός ενός ανοιχτού πολιτικού συστήματος. Η πρόσφατη ιστορία των κρίσεων μπορεί να γίνει κατανοητή και ως μια διαδικασία εξασφάλισης από την ΕΕ των απαραίτητων εργαλείων για την παροχή προστασίας. Ως συνέπεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα μπορεί πλέον να εποπτεύει τις σημαντικότερες συστημικές τράπεζες σε όλα τα Κράτη-Μέλη. Διεύρυνε με επιτυχία την εργαλειοθήκη της για την αποφυγή αποπληθωριστικών πιέσεων. Μετά την κρίση της ανεξέλεγκτης μετανάστευσης του 2015, η ΕΕ διαθέτει πλέον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής και κατάφερε να συνάψει λειτουργικές συμφωνίες με γειτονικά κράτη για τον καλύτερο έλεγχο των μεταναστευτικών ροών. Μετά τις πρώτες έξι εβδομάδες που οι εθνικές κυβερνήσεις προσπαθούσαν να διαχειριστούν μόνες τους τον Covid-19, δημιουργώντας συνοριακούς ελέγχους και περιορισμούς στις εξαγωγές, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανέλαβε δράση με επιτυχία και εξασφάλισε ότι όλα τα Κράτη-Μέλη, πλούσια ή φτωχά, μεγάλα ή μικρά, έλαβαν εξίσου πρόσβαση στα απαραίτητα υλικά, ιδίως στα εμβόλια. Επιπλέον, το πρόγραμμα NextGenerationEU παρείχε σε όλα τα Κράτη-Μέλη, αλλά κυρίως σε εκείνα που επλήγησαν περισσότερο από τον Covid-19, τα οικονομικά μέσα για να μετασχηματίσουν τις οικονομίες τους. [2] Η επιθετικότητα της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας οδήγησε την ΕΕ να αναλάβει ηγετικό ρόλο στη στήριξη της Ουκρανίας και, ως εκ τούτου, στην προστασία των ανατολικών Κρατών-Μελών της, συμπεριλαμβανομένης της λήψης πολύ αυστηρών κυρώσεων, της χρηματοδότησης όπλων και της λήψης τολμηρών μέτρων για την αναζωογόνηση της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας. Η ΕΕ αναλαμβάνει τώρα να διασφαλίσει την πρόσβασή της στις κρίσιμες πρώτες ύλες και την τεχνολογία που απαιτούνται για την προστασία της ευρωπαϊκής βιομηχανίας. Όλα τα παραπάνω παραδείγματα δείχνουν ότι η Ευρώπη αποδεικνύει όλο και περισσότερο πως μπορεί να συμπληρώσει τις προσπάθειες απελευθέρωσης της εσωτερικής αγοράς με την αποτελεσματική προστασία των πολιτών της.

Ποια θα μπορούσε να είναι η προγραμματική βάση του σύγχρονου ΕΛΚ;
Το διευρυμένο ΕΛΚ συγκεντρώνει τις πολιτικές ιδέες των Χριστιανοδημοκρατών, των Συντηρητικών και των Φιλελευθέρων σε μια ολοκληρωμένη πολιτική πλατφόρμα. Το ΕΛΚ υιοθετεί πλήρως τη φιλελεύθερη πολιτική τάξη, όπως αυτή εδραιώθηκε μετά το 1945, συμπεριλαμβανομένης της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, του πλουραλισμού, του κράτους δικαίου και των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, καθώς και μια εν γένει προτίμηση της αγοράς έναντι του κράτους, και επομένως δεν θα μπορούσε ποτέ να υποστηρίξει την ανελευθερία. Ο σύγχρονος συντηρητισμός συνεχίζει να παρέχει μια σειρά από αιώνιες αλήθειες: δεν αποτελεί κάθε μεταρρύθμιση πρόοδο. Η σοφία πολλών γενεών είναι συσσωρευμένη στους υπάρχοντες θεσμούς. Οι επαναστάσεις και ο εξτρεμισμός υπήρξαν τις περισσότερες φορές συνταγές για βία, κακουχίες και έλλειψη σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ζωής. Ο πραγματισμός και η κοινή λογική πρέπει να προτιμώνται από την ιδεολογία. Η βασική συντηρητική επιδίωξη είναι η διατήρηση. Η βιωσιμότητα είναι η προϋπόθεση για τη διατήρηση. Ό,τι δεν είναι βιώσιμο παραβιάζει τη δικαιοσύνη μεταξύ των γενεών και θέτει σε κίνδυνο το κοινό μας μέλλον. Αν οι συντηρητικοί επιθυμούν να διατηρήσουν, η βιωσιμότητα είναι ο ενδεδειγμένος τρόπος. Η Χριστιανοδημοκρατία βασίζεται στην ουσία σε μια σειρά από έννοιες για τη συμφιλίωση των φαινομενικά ασυμβίβαστων στην κοινωνία: κοινωνική οικονομία, ατομισμός, επικουρικότητα, φεντεραλισμός, λαϊκό κόμμα και κόμμα του κέντρου. Η επίτευξη μιας δίκαιης ισορροπίας στην κοινωνία είναι η πολιτική αποστολή της Χριστιανοδημοκρατίας. Υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι κοινωνίες να προτιμούν το παρόν από το μέλλον. Έχουμε όμως επίσης βιώσει κομμουνιστικά καθεστώτα που κατέστρεψαν το παρόν στο όνομα ενός λαμπρού μέλλοντος που δεν ήρθε ποτέ. Η βιωσιμότητα απαιτεί τη συμφιλίωση και των δύο, του σήμερα και του μέλλοντος.

Συνεπώς, η βιωσιμότητα πρέπει να είναι η βασική φιλοδοξία, που θα ενώνει τις γενιές. Η βιωσιμότητα διαπερνά όλους τους πολιτικούς τομείς, κινδυνεύει εμφανώς σήμερα, και οφείλει ν’ αντιμετωπίσει τα «7 D», όπως αναπτύχθηκαν και δημοσιεύθηκαν από το Κέντρο Ευρωπαϊκών Σπουδών Wilfried Martens, μαζί με 175 ειδικότερες πολιτικές προτάσεις. [3] Τα «7 D» είναι τα εξής:

– Η βιωσιμότητα του χρέους (debt) διασφαλίζει ότι δεν ζούμε εις βάρος των μελλοντικών γενεών.

– Η άμυνά μας (defence) χρειάζεται επειγόντως αναβάθμιση και επαύξηση της ικανότητας της Ευρώπης να αμυνθεί τουλάχιστον συμβατικά, προκειμένου να εγγυηθεί την ελευθερία και τη ζωή μας αύριο.

– Η επίτευξη ουδετερότητας ως προς τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα μέσω μιας διαδικασίας απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές (decarbonization) με παράλληλη διατήρηση της ενεργειακής ασφάλειας και της ανταγωνιστικότητας είναι ζωτικής σημασίας.

– Η δίκαιη κατανομή των βαρών μεταξύ των γενεών οφείλει να εξισορροπήσει το μεταβαλλόμενο δημογραφικό (demography).

– Η δημοκρατία μας (democracy) κινδυνεύει από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, την υπερβολή της εκτελεστικής εξουσίας και από τον έλεγχο των παραδοσιακών και των νέων κοινωνικών μέσων (social media) από τους λίγους, και χρειάζεται ενεργή ενίσχυση.

– Πρέπει να εκμεταλλευτούμε περισσότερο την ψηφιακή (digital) επανάσταση, αν θέλουμε να παραμείνουμε ανταγωνιστικοί.

– Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης κατέστησε την οικονομία το κυρίαρχο αφήγημα. Αυτό έχει πλέον αντικατασταθεί από την ασφάλεια. Συνεπώς, πρέπει να απομειώσουμε τους κινδύνους (derisk) από  την παγκοσμιοποίηση.

Ο Μαξ Βέμπερ μας δίδαξε ότι οι πολιτικοί χρειάζονται πάθος (Leidenschaft) και ισορροπημένη κρίση (Augenmaß). Επομένως, η βιωσιμότητα θα πρέπει να επιδιωχθεί με βιώσιμο τρόπο.[4]

Συμπέρασμα
Το πολιτικό πρόγραμμα του ΕΛΚ καθορίζεται από την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, τη διατλαντική συμμαχία και την υπεράσπιση της δημοκρατικής τάξης που εγκαθιδρύθηκε μετά το 1945. Το ΕΛΚ συγκεντρώνει λαϊκά κόμματα που στοχεύουν να αποτελέσουν μια δύναμη συμφιλίωσης μέσα στην κοινωνία και στηρίζονται σε συμπεριληπτικές έννοιες όπως η κοινωνική οικονομία, η επικουρικότητα, η ατομικότητα και ο φεντεραλισμός. Αυτές πρέπει απαραιτήτως να συμπληρώνονται από την επιδίωξη της βιωσιμότητας σε όλους τους τομείς πολιτικής, συμφιλιώνοντας έτσι το παρόν και το μέλλον.

Το άρθρο του Klaus Welle, προέδρου του επιστημονικού συμβουλίου του Κέντρου Ευρωπαϊκών Σπουδών Wilfried Martens των Βρυξελλών, αποτελεί αναθεωρημένη εκδοχή αντίστοιχου που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Le Grand Continent στα γαλλικά. Βλ. http://tinyurl.com/yhnbtca9. Η μετάφραση έγινε από τον Καθηγητή Νομικής στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βρυξελλών Βαγγέλη Παπακωνσταντίνου.


[1] T. Jansen and S. van Hecke, At Europe’s service; The origins and evolution of the European People’s Party, Springer, Βερολίνο 2011, σσ. 283-317.

[2] NextGenerationEU, ΕΕ (2023). http://tinyurl.com/wfujw5wb. Πρόσβαση στις 27 Ιουνίου 2023.

[3] P. Hefele, K. Welle, E. Drea, D. Lilkov, N. Nováky, V. Novotný, F. Reho, and G. Walshe, The 7Ds for Sustainability: Strategic Policy Initiatives for the European Centre-Right. Κέντρο Ευρωπαϊκών Σπουδών Wilfried Martens, Βρυξέλλες, Απρίλιος 2023. http://tinyurl.com/2wf7vh4z. Πρόσβαση στις 28 Ιουνίου 2023.

[4] M. Weber, Politik als Beruf, Duncker & Humblot, Μόναχο 1926.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη και ο μέσος, λογικός άνθρωπος

Δημοσιεύθηκε στο 2045.gr, 22.01.2024

Η Τεχνητή Νοημοσύνη θα πρέπει να ξεφύγει από μια προδιαγεγραμμένη συμπεριφορά, και να προσπαθήσει να συμβαδίσει με το απρόβλεπτο της ανθρώπινης φύσης.

Το αυτοκίνητό μου έχει σύστημα start-stop, αυτό δηλαδή που στο φανάρι σβήνει από μόνο του την μηχανή και την ξανανάβει μόλις ξεκινήσει, ώστε να πετύχουμε οικονομία και προστασία του περιβάλλοντος. Υπό κανονικές συνθήκες η μηχανή ανάβει και σβήνει αναλόγως αν ο οδηγός πατάει το γκάζι, όμως, και εδώ είναι ο λόγος που σας απασχολώ με το θέμα αυτό τόση ώρα, ο κατασκευαστής προσπάθησε να κάνει το σύστημα πιο «έξυπνο»: Το αυτοκίνητο, χρησιμοποιώντας τους αισθητήρες για το παρκάρισμα που ούτως ή άλλως έχει μπροστά, ανάβει από μόνο του την σβησμένη μηχανή και όταν αντιληφθεί ότι το μπροστινό όχημα αρχίζει να κινείται.

Καλό; Θεωρητικά ναι, πρακτικά όμως στην Ελλάδα όχι και τόσο. Αυτό, επειδή ο κατασκευαστής δεν συνυπολόγισε την ελληνική συνήθεια των μικρών «γκαζιών» ενώ τα αυτοκίνητα είναι σταματημένα στα φανάρια. Το φαινόμενο είναι συνηθισμένο: σε κάθε φανάρι υπάρχει κάποιος που σταματά αφήνοντας μεγαλύτερη από το κανονικό απόσταση από τον μπροστινό του και, καθώς περιμένει να αλλάξει το φανάρι, τσουλάει σιγά-σιγά. Όμως το αυτοκίνητό μου το ανιχνεύει αυτό σαν κίνηση και ξεκινά, ενώ ο μπροστινός ξανασταματά στους δέκα πόντους – και αυτό γίνεται ξανά και ξανά μέχρι επιτέλους να αλλάξει το φανάρι και να φύγουμε.

Όμως, δεν είναι σωστό μόνο να κατηγορώ τους συνανθρώπους μου ότι κάνουν πράγματα παράλογα. Το ίδιο κάνω και εγώ – σε διαφορετικές περιπτώσεις, βέβαια. Για παράδειγμα, τόσο το Spotify όσο και το Apple Music έχουν λίστες τραγουδιών για τρέξιμο. Αυτές ακολουθούν την, αναμενόμενη και σωστή, λογική ότι όποιος κάνει προπόνηση πρώτα κάνει ζέσταμα για κανένα τέταρτο, επομένως η μουσική είναι «χαμηλά», και μετά ξεκινά σταδιακά, επομένως η μουσική ανεβαίνει «σιγά-σιγά». Έλα όμως που εγώ σχεδόν πάντα βιάζομαι, επομένως ξεκινάω με ελάχιστο ζέσταμα, ανεβαίνω αμέσως όσο πιο γρήγορα μπορώ και συνεχίζω όσο αντέχω μέχρι περίπου να σκάσω, χωρίς να αφιερώνω ιδιαίτερο χρόνο και για αποθεραπεία. Έτσι όμως η λίστα μουσικής αχρηστεύεται, εγώ εκνευρίζομαι, και ο αλγόριθμος δεν μαθαίνει τίποτα (καλό) από μένα, όπως κανονικά θα έπρεπε ώστε να βοηθηθούν και άλλοι.

Με όλα αυτά θέλω να πω ότι καλή η Τεχνητή Νοημοσύνη, όμως η ζωή εκεί έξω έχει άπειρες παραλλαγές – τόσες, όσες και οι άνθρωποι. Καθένας μας έχει τις ιδιαιτερότητές του, τις σκέψεις και τις προτεραιότητές του, τις ικανότητές του, ή, έστω, τη στιγμή της ημέρας του. Η Τεχνητή Νοημοσύνη σήμερα, εμφανώς, δεν μπορεί να ακολουθήσει.

Γιατί συμβαίνει αυτό; Υποθέτω, επειδή το μοντέλο ανάπτυξής της είναι λογικο-κεντρικό, βασισμένο στη λογική. Το ερώτημα δηλαδή που απαντά κάθε φορά είναι, τι θα έκανε σε κάθε μια περίπτωση ένας μέσος, λογικός άνθρωπος. Και στο ερώτημα αυτό απαντούν μέσοι, λογικοί άνθρωποι, οι οποίοι έχουν σχεδιάσει τις εφαρμογές Τεχνητής Νοημοσύνης σήμερα. Έτσι, πράγματι ο μέσος λογικός άνθρωπος σταματά το αυτοκίνητό του μια μόνο φορά στο φανάρι και ξεκινά μόνο όταν αυτό γίνει πράσινο. Ή, κάνει ζέσταμα και αποθεραπεία, κάθε που κάνει τρεξιματική προπόνηση. Να όμως που η ζωή αποδεικνύεται διαφορετική.

Ο μέσος, λογικός άνθρωπος είναι μια πολύ χρήσιμη έννοια πχ. στη νομική ή τη φιλοσοφία. Πολύ συχνά ο νόμος ζητά από τον δικαστή να κρίνει βάσει του τι θα έκανε ένας μέσος, λογικός άνθρωπος σε μια συγκεκριμένη περίπτωση. Και η ηθική, στη (δυτική, τουλάχιστον) φιλοσοφία, στηρίζεται στο ότι ενεργεί (μόνος ή σε κοινωνία) ένας μέσος, λογικός άνθρωπος. Όμως όλες αυτές είναι θεωρητικές κατασκευές με σκοπό να λύσουν προβλήματα που δεν μπορούν να λυθούν ικανοποιητικά με άλλον τρόπο.

Αυτό δηλαδή που θέλω να πω είναι ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη, που διεκδικεί ρόλο στην καθημερινότητά μας, δεν μπορεί να στηριχτεί σε αυτή τη, θεωρητική, κατασκευή του μέσου λογικού ανθρώπου. Οι στιγμές που καθένας μας λειτουργεί με απόλυτα λογικό τρόπο μέσα στην ημέρα του είναι πολλές, όμως εξίσου πολλές είναι και οι άλλες, οι στιγμές δηλαδή που (τουλάχιστον στα μάτια ενός εξωτερικού παρατηρητή) αυτό που κάνει δεν βγάζει νόημα. Πιθανότατα αυτό είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης μας, ίσως είναι αυτό που μας κάνει ανθρώπους, ότι δηλαδή κάνουμε λάθη. Η Τεχνητή Νοημοσύνη, αν θέλει πράγματι να βοηθήσει ουσιαστικά, θα πρέπει να ξεφύγει από μια προδιαγεγραμμένη (και εύκολα διαγνώσιμη και ανιχνεύσιμη) συμπεριφορά, και να προσπαθήσει να συμβαδίσει με το απρόβλεπτο, και συχνά παράλογο, της ανθρώπινης φύσης. Αλλιώς, θα παραμείνει ένα ακόμα χρήσιμο εργαλείο: θα μου θυμίζει να βάλω το καλοριφέρ λίγο πριν φτάσω στο σπίτι μου αν η μέρα είναι κρύα, αδυνατώντας να καταλάβει ότι είμαι τύπος που του αρέσει να νιώθει το σπίτι του να ζεσταίνεται σιγά-σιγά τον χειμώνα.

Η απλή αναλογική ευνοεί τα άκρα

Δημοσιεύθηκε στο tomanifesto.gr, 5.12.2023

Μπορεί η Ελλάδα να γλίτωσε από την απλή αναλογική «μόνο» με, αχρείαστη, διπλή εκλογική αναμέτρηση, όμως όπως βλέπουμε δεν είναι όλες οι χώρες το ίδιο τυχερές. Στην Ισπανία σχηματίστηκε τελικά κυβέρνηση ηττημένων από τους σοσιαλδημοκράτες που εξελέγησαν δεύτεροι στις εθνικές εκλογές (του Ιουλίου!), μόνο όμως αφού παραχώρησαν στα ακραία καταλανικά κόμματα αμνηστία για τους ήδη καταδικασθέντες καταλανούς αυτονομιστές. Αυτό, παρότι η συντριπτική πλειοψηφία του ισπανικού λαού (σε ποσοστό άνω του 70%) είναι αντίθετη. Όμως, οι Σοσιαλδημοκράτες έδωσαν ό,τι τους ζητήθηκε (θυσιάζοντας, τελικά, το κράτος δικαίου) προκειμένου να κυβερνήσουν.

Σε περιπέτειες όμως απλής αναλογικής μπήκε πρόσφατα και η Ολλανδία. Η εκλογική νίκη των ακροδεξιών, που συγκέντρωσαν όμως μόλις 37 από τις 150 έδρες, πιθανότατα θα οδηγήσει σε νέες εκλογές, αφού κανένα άλλο κόμμα δεν φαίνεται να θέλει να συνεργαστεί μαζί τους.

Επίσης, ο σημερινός πόλεμος μεταξύ Ισραήλ και Χαμάς οφείλεται και στην ακραία πρόσφατη πολιτική του Ισραήλ, η οποία είναι όμως πάλι αποτέλεσμα της απλής αναλογικής, αφού το πρώτο κόμμα αναγκάστηκε να συνεργαστεί με ακραίους εθνικιστές ώστε να καταφέρει να σχηματίσει κυβέρνηση.

Έχω ξανά υποστηρίξει ότι η απλή αναλογική είναι αντιδημοκρατική, επειδή εμποδίζει τη λογοδοσία. Εδώ όμως το πρόβλημα είναι άλλο. Εδώ οι δημοκρατίες αυτοκαταστρέφονται. Η απλή αναλογική βοηθά μόνο τους ακραίους. Επειδή με απλή αναλογική κυβερνητική πλειοψηφία δύσκολα σχηματίζεται, το πρώτο κόμμα οφείλει να συνεργαστεί. Με ποιον όμως; Προφανώς όχι με το δεύτερο ή το τρίτο, αφού είναι ανταγωνιστές του για την εξουσία. Αναγκαστικά, επομένως, με μικρό κόμμα – η πλειοψηφία όμως των οποίων είναι ακραία, επειδή, ρεαλιστικά, αν δεν ήταν τέτοια ποτέ δεν θα εκλέγονταν.

Έτσι όμως την πολιτική ατζέντα καταλήγουν να την επιβάλουν οι ακραίοι και όχι τα μεγάλα κόμματα δεξιά και αριστερά του κέντρου. Με αποτέλεσμα οι πολίτες να εξοργίζονται, οι κυβερνήσεις να υπονομεύονται (οι ακραίοι οφείλουν να παραμείνουν ακραίοι ακόμα και ως κυβερνητικοί εταίροι, αν θέλουν να επανεκλεγούν) και η δημοκρατία να αυτο-παγιδεύεται. Σε μια εποχή που η δυτική δημοκρατία βάλλεται τόσο εντός όσο και εκτός από ισλαμοφασίστες, ακροαριστερούς και ακροδεξιούς, το μόνο που δεν χρειάζεται είναι να τους προσφέρει η ίδια τα όπλα για τις επιθέσεις τους.